Τα αρχαιότερα γνωστά γραπτά του κόσμου φτάνουν πάνε πίσω 5.000 χρόνια, στην αρχαία Μεσοποταμία- ωστόσο ποιος ήταν ο πρώτος συγγραφέας που γνωρίζουμε με το όνομά του στην ιστορία;
Αρχαιολογικές ανακαλύψεις έχουν αποκαλύψει πως τα αρχαιότερα γνωστά γραπτά είχαν εμφανιστεί περίπου το 3.400 π.Χ., από τους Σουμέριους στη Μεσοποταμία και ήταν στην σφηνοειδή γραφή. Ως προς τους αρχαιότερους γνωστούς συγγραφείς της ιστορίας, τώρα, οι περισσότεροι θα σκέφτονταν π.χ. τον Όμηρο, τη Σαπφώ, τον Ηρόδοτο κλπ- αλλά όπως είπε στο Live Science ο Ερχάν Ταμούρ, μεταδιδακτορικός συνεργάτης στο Metropolitan Museum of Art στη Νέα Υόρκη, πριν από αυτούς – περίπου χίλια χρόνια- ήταν η πριγκίπισσα, ιέρεια και ποιήτρια Enheduanna.
Πριν από περίπου 4.300 χρόνια, σε μια περιοχή που σήμερα ανήκει στο Ιράκ, ένας γλύπτης σμίλεψε σε έναν λευκό ασβεστολιθικό δίσκο την εικόνα μιας γυναίκας που ήταν επικεφαλής μιας τελετουργίας σε ναό. Φορούσε ένα μακρύ τελετουργικό ένδυμα και μια κορδέλα δεμένη στο κεφάλι. Δύο άνδρες υπηρέτες φαίνονται πίσω της και ένας μπροστά της που κάνει σπονδές σε έναν βωμό. Στο πίσω μέρος του δίσκου, μια επιγραφή την προσδιορίζει ως Enheduanna (Ενχεδουάννα), αρχιέρεια και κόρη του βασιλιά Σαργών.
«Ως πρώτη συγγραφέας, εννοούμε πως είναι ο/η πρώτος/η συγγραφέας που ξέρουμε ονομαστικά που μπορούμε να συνδέσουμε με ένα υπάρχον κείμενο» είπε στο Live Science ο Μπέντζαμιν Φόστερ, Ασσυριολόγος στο Yale University. «Για μεγάλο μέρος της μεσοποτάμιας γραμματείας, δεν ξέρουμε ποιοι ήταν οι συγγραφείς, μα αυτή είναι η εξαίρεση». Η Enheduanna ήταν η κόρη του Ακκάδιου βασιλιά Σαργών, που έζησε γύρω στο 2334 π.Χ.- 2279 π.Χ., είπε ο Ταμούρ, που είναι εκ των συντελεστών μιας έκθεσης για την Ενχεντουάνα (She Who Wrote: Enheduanna and Women of Mesopotamia, 3400-200 BC). Κατά το 2300 π.Χ. ο Σαργών ένωσε το μεγαλύτερο μέρος της Μεσοποταμίας υπό την εξουσία του, όταν οι Ακκάδιοι της βόρειας Μεσοποταμίας υπέταξαν τους Σουμέριους της νότιας Μεσοποταμίας. Αυτό άνοιξε τον δρόμο για την Ακκαδική Αυτοκρατορία – την πρώτη του κόσμου.
Ο Σαργών διόρισε την κόρη του αρχιέρεια του θεού της Σελήνης των Σουμέριων, Νάνα, στην πόλη της Ουρ, στο πλαίσιο των προσπαθειών του για εδραίωση της αυτοκρατορίας του. Όταν ανέλαβε καθήκοντα, έλαβε το όνομα Enheduanna (Ενχεντουάννα), που σημαίνει «αρχιέρεια, κόσμημα των ουρανών» στη γλώσσα των Σουμέριων. Ως αρχιέρεια του θεού της Σελήνης και αντιπρόσωπος του πατέρα της στην Ουρ, «ήταν ξεκάθαρα μια πολύ σημαντική φιγούρα στην πόλη της Ουρ» είπε ο Ταμούρ. «Και επιπλέον σε αυτές τις ευθύνες, έγραφε ποίηση».
Ο σύγχρονος κόσμος έμαθε για την Enheduanna από τα απομεινάρια ενός αλαβάστρινου δίσκου που βρέθηκε το 1927 κατά τις ανασκαφές του Βρετανού αρχαιολόγου Σερ Λέοναρντ Γούλεϊ στην Ουρ, όπως έγραψε στο The Conversation η Λουΐζ Πράικ, ασσυριολόγος στο University of Sydney. Ο δίσκος την απεικονίζει στη μια του πλευρά σε λατρευτικές δραστηριότητες προς τη θεά Ινάνα, κόρη του Νάνα, και έχει το όνομά της στην άλλη. Σε κάποια από τα ποιήματά της τιμά τον Νάνα, ωστόσο φαίνεται πως η ίδια ασχολούνταν πολύ και με την Ινάνα: Σε αυτά η θεά εξισώνεται με την θεά των Ακκάδιων Ιστάρ- θεά της αγάπης και του πολέμου.
Τα ποιήματα της Enheduanna ήταν γεμάτα αυτοβιογραφικές λεπτομέρειες, όπως οι διαμάχες της με τον Λουγκαλάνε, πιθανώς βασιλιά της Ουρ, που προσπάθησε να την εκδιώξει από το αξίωμά της. «Η Enheduanna είναι ο/η πρώτος/η συγγραφέας που ξέρουμε να βάζει αυτοβιογραφικές λεπτομέρειες στο αφήγημα» είπε ο Ταμπούρ. «Επιπλέον είναι η πρώτη που μας λέει κάτι για το πώς δημιούργησε αυτά τα ποιήματα. Παρομοιάζει την πράξη της λογοτεχνικής δημιουργίας με τη γέννα, την πρώτη γνωστή χρήση αυτής της μεταφοράς, που θα παρέμενε σε χρήση για χιλιετίες στην παγκόσμια λογοτεχνία».
Τι περιγράφει το ποίημα
Το ποίημα, γραμμένο σε σφηνοειδή γραφή, περιγράφει μια περίοδο κρίσης στη ζωή της ιέρειας. Ο πατέρας της Enheduanna, ο Σαργών, ένωσε τις πόλεις-κράτη της Μεσοποταμίας για να δημιουργήσει αυτό που μερικές φορές αποκαλείται η πρώτη αυτοκρατορία της ιστορίας. Η επικράτειά του εκτεινόταν από τον Περσικό Κόλπο έως τη Μεσόγειο Θάλασσα, περιλαμβάνοντας το σημερινό Κουβέιτ, το Ιράκ, την Ιορδανία και τη Συρία, και μετγρούσε περισσότερες από εξήντα πέντε πόλεις, η καθεμία με τις δικές της θρησκευτικές παραδόσεις, το δικό της διοικητικό σύστημα και την τοπική της ταυτότητα. Αν και ο Σαργών κυβερνούσε από το Ακκάδ, στο βορρά, διόρισε την κόρη του αρχιέρεια στο ναό της σελήνης στη νότια πόλη Ουρ. Η θέση αυτή, αν και φαινομενικά ιερατική, ήταν στην πράξη πολιτική, βοηθώντας στην ενοποίηση των ετερόκλητων τμημάτων της αυτοκρατορίας.
Μετά το θάνατο του, το βασίλειο διχάστηκε από εξεγέρσεις- ο θρόνος πέρασε για λίγο στα αδέλφια της Ενχεδουάννα και στη συνέχεια στον ανιψιό της Lugalanne]. Στο ποίημα, ένας σφετεριστής ονόματι Λουγκαλάννε -ένας στρατιωτικός στρατηγός που πιθανώς ηγήθηκε μιας εξέγερσης στην Ουρ- διώχνει την Ενχεδουάννα από τη θέση της στο ναό. «Μετέτρεψε εκείνο το ναό σε οίκο κακής φήμης./ Επιβάλλοντας την είσοδό του σαν να ήταν ισότιμος, τόλμησε να με πλησιάσει μέσα στη λαγνεία του!» λέει η Enheduanna. Εκδιώχθηκε από την πόλη και περιπλανιέται στην έρημο. «Με ανάγκασε να περπατήσω σε μια γη γεμάτη αγκάθια. / Μου πήρε το ευγενές διάδημα του ιερού μου αξιώματος, / μου έδωσε ένα στιλέτο: “Αυτό είναι ό,τι πρέπει για σένα”, είπε».
Την προέτρεψε να αυτοκτονήσει
Η πλήρης σημασία του εγκλήματος χάνεται σε μια κυριολεκτική μετάφραση, αλλά η γλώσσα υποδηλώνει σεξουαλική βία. (Τα ρήματα, σημείωσε ένας μεταφραστής, είναι τα ίδια που χρησιμοποιούνται αλλού για να μεταφέρουν σεξουαλικές προσεγγίσεις). Υποδηλώνει επίσης μια προτροπή σε αυτοκτονία. Δίνοντάς της ένα στιλέτο, ο Lugalanne την ενθαρρύνει να αυτοκτονήσει. «Αυτό είναι ό,τι πρέπει για σένα». Η Enheduanna διαπιστώνει ότι οι δυνάμεις της έχουν στερέψει. «Το κάποτε μελιστάλαχτο στόμα μου έγινε πλέον αφρός,/ η δύναμή μου να ικανοποιώ καρδιές έγινε σκόνη», λέει. Για να ξεπεράσει αυτό το εμπόδιο, απευθύνεται πρώτα στον θεό της σελήνης, αλλά εκείνος την αγνοεί: «Το φως του φεγγαριού μου δεν ενδιαφέρεται για μένα! / Με αφήνει να χαθώ σ’ αυτόν τον τόπο των ελπίδων που διαψεύστηκαν». Στη συνέχεια στρέφεται στην Ινάνα, τη θεά του έρωτα και του πολέμου, πλέκοντας έναν ύμνο στη δόξα της: «Κυρία μου! Αυτή η χώρα θα υποκλιθεί ξανά στην πολεμική σου κραυγή!»
Επανήλθε στο αξίωμά της
Ο ανιψιός της Enheduanna κατέστειλε τελικά την εξέγερση και η Enheduanna επανήλθε στο αξίωμά της. Αποδίδει τη διάσωσή της στην Ινάνα -. «Να είναι γνωστό ότι καταστρέφεις την επαναστατημένη γη!», λέει, αλλά το ποίημα υποδηλώνει επίσης ότι η Enheduanna, εξυψώνοντας την Ινάνα, έπαιξε ρόλο στη σωτηρία της Ουρ. Θεά και ιέρεια συνδέονται στενά, καθώς η ιέρεια είναι εν μέρει η γήινη αναπαράσταση του θεϊκού στοιχείου. Το ποίημα είναι πολιτικό, εγγράφοντας τη σχέση μεταξύ εξουσίας και γλώσσας, αλλά είναι επίσης στοιχειωδώς προσωπικό.
Άλλα έργα
Εκτός από την «Ύψωση», δύο άλλα κείμενα έχουν αποδοθεί στην Enheduanna: «Ένας ύμνος στην Ινάνα», που αναφέρει ονομαστικά την Enheduanna και «Η Ινάνα και η Έμπιχ», που της αποδόθηκε λόγω του σχεδόν πανομοιότυπου ύφους. Το έργο της συνδέεται με μία συλλογή 42 θρησκευτικών ποιημάτων-ύμνων, από ναούς διαφόρων πόλεων-κρατών. Στο σύνολό τους, οι ύμνοι αποτελούν αυτό που οι μελετητές του Γέιλ William Hallo και J. J. A. van Dijk αποκάλεσαν «σημαντικό κομμάτι της Μεσοποταμιακής θεολογίας», ενώνοντας τις πολλές λατρείες και θεότητες της περιοχής και καθιστώντας την Ενχεδουάννα «ένα είδος συστηματικής θεολόγου». Ο κύκλος ολοκληρώνεται με ένα υστερόγραφο: «Ο συντάκτης της πινακίδας είναι η Enheduanna./ Βασιλιά μου, δημιουργήθηκε κάτι που κανείς δεν είχε δημιουργήσει ποτέ πριν!».
Στην αρχαία Μεσοποταμία, τα έργα της Enheduanna εξυμνούνταν και αποτελούσαν ακόμη και μέρος της διδακτέας ύλης στις σχολές edubbas, ή αλλιώς σχολές γραφής, οι οποίες εκπαίδευαν μελλοντικούς ιερείς και δημόσιους υπαλλήλους στη σφηνοειδή γραφή και τη γραμματική των Σουμερίων. Για εκατοντάδες χρόνια, οι μαθητές εκπαιδεύονταν χαράσσοντας τα λόγια της Enheduanna σε πήλινες πινακίδες, και περίπου εκατό από αυτά τα αντίγραφα της «Ύψωσης της Ινάνα» σώζονται.
Γιατί αμφισβητείται η πρωτιά
Αλλά από την ανακάλυψή τους, στα μέσα του εικοστού αιώνα, οι μελετητές έχουν έντονα αμφισβητήσει την ταυτότητα της Enheduanna. Έγραψε πράγματι η ιέρεια αυτά τα έργα; Μήπως η ιδέα μιας γυναίκας στην αρχή της γραπτής παράδοσης -δύο χιλιάδες χρόνια πριν από τη χρυσή εποχή της Ελλάδας- είναι πολύ καλή για να είναι αληθινή; Φέτος το χειμώνα, μια έκθεση στο μουσείο Morgan στη Νέα Υόρκη, με τίτλο «Εκείνη που έγραψε: Η Enheduanna και οι Γυναίκες της Μεσοποταμίας», θα προσπαθήσει να αποδώσει στην ιέρεια τα δέοντα. «Ρωτήστε όποιον ξέρετε και θα σας πει ότι ο πρώτος συγγραφέας είναι ο Ηρόδοτος ή κάποιος άλλος άνδρας», σχολίασε ο Sidney Babcock, επιμελητής της έκθεσης. «Αυτό πάντα με εξέπληττε. Κανείς δεν θα σκεφτεί ποτέ αυτή».
Οι ανασκαφές στην πόλη Ουρ για πρώτη φορά τη δεκαετία του 1850. Αλλά μεγάλο μέρος της έμεινε ανεξερεύνητο μέχρι το 1922, που ένας Βρετανός αρχαιολόγος, ο Λέοναρντ Γούλεϊ, ηγήθηκε μιας κοινής αποστολής η οποία χρηματοδοτήθηκε από το Βρετανικό Μουσείο και το Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια. Η Ουρ τράβηξε το ενδιαφέρον του Γούλεϊ ως ηβιβλική πατρίδα του Αβραάμ και των αρχαίων ειδωλολατρών βασιλιάδων. Το μεγάλο εύρημα του Γούλεϊ ήταν το βασιλικό νεκροταφείο, όπου η ομάδα του έφερε στο φως τους τάφους βασιλιάδων και βασιλισσών, μαζί με κοσμήματα, όπλα, κεραμικά, μουσικά όργανα και άλλους θησαυρούς. Η Ουρ ήταν επίσης, φυσικά, η πατρίδα της Enheduanna. Το 1927, πέντε χρόνια μετά την έναρξη της ανασκαφής, οι επιστήμονες ανακάλυψαν τα ερείπια ενός ναού. Στο εσωτερικό, βρήκαν τα παραμορφωμένα θραύσματα ενός πέτρινου δίσκου -του δίσκου που απεικόνιζε την Enheduanna- και, κοντά, τρία άλλα αντικείμενα που έδιναν το όνομα της ιέρειας – κυλινδρικές σφραγίδες που ανήκαν στους υπηρέτες της.
Σε άλλα σημεία του ναού ανακαλύφθηκαν πήλινες πινακίδες με σφηνοειδή γραφή. «Εδώ ήταν η οριστική απόδειξη ότι οι ιέρειες διατηρούσαν σχολείο στις εγκαταστάσεις τους», έγραψε ο Γούλεϊ . Όμως του ξέφυγε η πλήρης σημασία της ανακάλυψης, αποκαλώντας τον ναό «γυναικείο μοναστήρι» και «χαρέμι». Ορισμένες από τις πινακίδες που βρέθηκαν στην Ουρ ήταν αντίγραφα των κειμένων της Enheduanna, αλλά ο Γούλεϊ, προσηλωμένος στην ιστορία των Μεγάλων – πολιτικών δυναστειών και βιβλικών πατριαρχών – φαίνεται ότι δεν έδειξε κανένα ενδιαφέρον για την ιέρεια, αντιμετωπίζοντάς την ως ένα ασήμαντο παρακλάδι του διάσημου πατέρα της. Το βιβλίο του δεν κατονομάζει καν την Enheduanna, και αναφέρεται σε αυτήν απλώς ως κόρη του βασιλιά.
Οι πρώτες μεταφράσεις
Στα χρόνια που ακολούθησαν, αρχαιολόγοι έφεραν στο φως και άλλες πινακίδες με τα λόγια της Enheduanna, σε πόλεις όπως η Νιππούρ και η Λάρσα. Αλλά το έργο της δεν μεταγράφηκε, δεν δημοσιεύτηκε και δεν της αποδόθηκε μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’50 και του ’60. Το 1968 εμφανίστηκε η πρώτη μετάφραση των γραπτών της από τα σουμεριακά στα αγγλικά. «Μπορούμε τώρα να διακρίνουμε ένα σώμα ποίησης πρώτης τάξεως που όχι μόνο αποκαλύπτει το όνομα της συγγραφέα του, αλλά μας σκιαγραφεί αυτήν την συγγραφέα με πραγματικά αυτοβιογραφικό τρόπο», έγραψαν οι Hallo και van Dijk στην εισαγωγή της μετάφρασης.
«Στο πρόσωπο της Enheduanna, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια γυναίκα που ήταν ταυτόχρονα πριγκίπισσα, ιέρεια και ποιήτρια», αναφέρουν. Το ζεύγος αναγνώρισε ότι η εικόνα που έχουν συγκεντρώσει οι μελετητές μπορεί να είναι ελλιπής. «Δεν γνωρίζουμε ακόμη την πλήρη έκταση του λογοτεχνικού έργου της Enheduanna», έγραψαν, «αλλά είναι τόσο ισχυρή η σφραγίδα του ύφους και των πεποιθήσεών της στα ποιήματα που μπορούν να της αποδοθούν με βεβαιότητα, ώστε ίσως μια μέρα να είναι δυνατόν να ανιχνεύσουμε τη συγγραφή της και σε άλλα, λιγότερο καλά διατηρημένα έργα».
Η αμφισβήτηση
Ενώ οι Hallo και van Dijk σημείωναν ότι η Enheduanna μπορεί να είχε γράψει περισσότερα από όσα είχαν αποκαλυφθεί -η Άκαντ, η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του Σαργών, δεν έχει ακόμη ανασκαφεί-, άλλοι υποβάθμιζαν τις θεωρίες για τα έργα της. Ο Βρετανός μελετητής W. G. Lambert έθεσε το ενδεχόμενο ενός συγγραφέα-φάντασμα, υπονοώντας ότι τουλάχιστον ένα από τα κείμενα της Enheduanna θα μπορούσε να έχει συνταχθεί από έναν γραφέα (Οι Σουμέριοι βασιλείς συχνά έβαζαν γραφείς να συνθέτουν για λογαριασμό τους.)
«Η συναισθηματική μας αντίδραση στα αρχαία κείμενα δεν είναι απαραίτητα το καλύτερο κριτήριο κρίσης», έγραψε αργότερα, το 2001. Άλλοι μελετητές αμφισβήτησαν την Enheduanna με το σκεπτικό ότι οι σωζόμενες εκδόσεις του έργου της, που αντιγράφηκαν από τους μαθητές του Εδουμπά, χρονολογούνται πεντακόσια χρόνια μετά τον θάνατό της. Δεν σώζονται αντίγραφα από την εποχή της, και, σε μερικές περιπτώσεις, τα κείμενα περιέχουν τοπωνύμια και λεξιλόγιο που χρονολογούνται μετά την εποχή της.
«Μιλάει σε πρώτο πρόσωπο, αλλά αυτό δεν είναι το ίδιο με το να είναι η συγγραφέας», είπε ο Paul Delnero, καθηγητής Ασσυριολογίας στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins. Η Enheduanna θα μπορούσε να είναι μια λατρευτική μορφή που τιμούσαν οι μεταγενέστεροι συγγραφείς, με το όνομά της που επικαλούνταν στα έργα για να τους προσδώσει κύρος. Για ορισμένους στον τομέα, οι ισχυρισμοί αυτοί είναι αρκετά τραβηγμένοι. «Γιατί οι γραφείς να κοιτάξουν πίσω και να βρουν μια αρχιέρεια και να πουν ότι αυτή έγραψε τα κείμενα;» ρώτησε ο Μπέντζαμιν Φόστερ, καθηγητής Ασσυριολογίας στο Γέιλ. «Υπήρχαν πολλές αρχιέρειες. Γιατί να επιλέξουν αυτήν;» δήλωσε ο Foster αποκρούωντας τους σκεπτικιστές. Ο Foster, ο οποίος δεν έχει «καμία αμφιβολία» για τη συγγραφή της Enheduanna, αναφέρει το αυτοβιογραφικό περιεχόμενο των ποιημάτων, τη βαθιά οικεία ποιότητα της αφηγηματικής φωνής.
Ο φεμινισμός της έδωσε πόντους
Στη δεκαετία του ‘70, όταν ο φεμινισμός του δεύτερου κύματος γνώρισε μεγάλη άνθηση, υπήρξε μια ώθηση για την επιβεβαίωση της συγγραφής της Enheduanna, ενώ ένα παρόμοιο κίνημα σημειώθηκε στη δεκαετία του ενενήντα. (Ο Erhan Tamur, συν-επιμελητής της έκθεσης του Morgan, είπε ότι οι αμφιβολίες σχετικά με το επίτευγμα της Enheduanna απορρέουν από την «πατριαρχική φύση της σύγχρονης επιστήμης»). Εν τω μεταξύ, η μεταμοντέρνα σκέψη ενθάρρυνε τον σκεπτικισμό. Σήμερα, πολλοί βλέπουν την ιέρεια όχι ως μια γυναίκα ποιήτρια αλλά, όπως την έχει αποκαλέσει η Βρετανίδα ασσυριολόγος Eleanor Robson, ως μια «φιγούρα εκπλήρωσης επιθυμιών».
Η έκθεση
Η έκθεση της Morgan παρουσιάζει την Enheduanna χωρίς τη σκιά αυτών των αμφιβολιών. Συγκεκριμένα, την τοποθετεί στο πλαίσιο άλλων γυναικών της Μεσοποταμίας της ύστερης τέταρτης και τρίτης χιλιετίας π.Χ.: εργάτριες, ηγέτιδες, ιέρειες, συγγραφείς και οι γυναικείες θεότητες στις οποίες προσεύχονταν. Καμία μεγάλη έκθεση δεν έχει επικεντρωθεί στη ζωή των γυναικών στην αρχαία Μεσοποταμία, και τα έργα τέχνης που συγκεντρώθηκαν -από το Λονδίνο, το Βερολίνο, το Παρίσι και αλλού- δημιουργούν μια εικόνα της οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής δύναμης.
Για τους σημερινούς συγγραφείς, η Enheduanna έχει γίνει προσωποποίηση της δημιουργικής δύναμης, ανεξάρτητα από την ακαδημαϊκή συζήτηση. Στη Δύση, έχει εμπνεύσει ποιητικά έργα όπως το “The Descent of Alette” (1992) της Alice Notley και το “Among the Goddesses” (2010) της Annie Finch. Είναι μια ιδιαίτερα συναρπαστική φιγούρα για τους Ιρακινούς καλλιτέχνες – μια γυναίκα που μιλάει για τη σύγχρονη εμπειρία του πένθους, της εξορίας και του εκτοπισμού.
